İstanbul’un adı nereden geliyor?

Cumhuriyet ve mübadele dönemine kadar oldukça fazla sayıda gayri Müslim nüfusun yaşadığı ve asırlar boyu Ortodoks inancının başkenti olan şehir için ‘İslambol’ denildiği ve İstanbul isminin de bu ifadeden geldiği ileri sürülüyor ve zaman zaman bu tabir gündeme geliyor.

Son olarak Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 23 Haziran seçimlerine yönelik yaptığı konuşmada “Burası İstanbul, bir diğer adıyla İslambol. Burası Konstantinapol değil ama burayı böyle görmek isteyenler var. Böyle görmek isteyenlere karşı 22 günümüz var.” demesi ile bu ifade bir kez daha gündeme gelmiş oldu.

Osmanlı sikkelerinde kullanıldı
Asıl biçiminin İslambol ‘İslam bol, İslam dolu’ ya da İslambul yani ‘İslam’ı bul’ olduğu farz edilen kelime İslam dini ile ilişkilendirilse de uzmanlar bunun kelimenin kökeni değil sonradan yapılmış bir halk türetmesi olduğunu belirtiyor.

Bu türetmenin bir dönem fazlasıyla benimsendiği ve Üçüncü Ahmed’den Üçüncü Selim zamanına kadar (1708-1807) Osmanlı sikkeleri üzerinde ‘İslambol’ kelimesinin görüldüğü kaydediliyor.

Konstantinopol’den bozma mı?

Tarihçiler arasında pek iltifat gösterilmeyen bir diğer iddia ‘Stanbol’ ifadesinin uzun ve zahmetli bir isim olan Konstantinapolis’in halk dilinde pratik nedenlerle bozulmuş hali olduğu. “İstanbul kelimesinin etimolojisine dair bir deneme” adlı çalışmasında Berberian bu iddiayı Türkçe fonetik ve ahenk gerekçeleri ile izah ediyor.

Ayrıca Berberian Ermenice eserlerde de birbirine benzer ama farklı örnekler görmenin mümkün olduğunu anlatıyor ve Bitlisli Arakel’n 15.yüzyılda İstanbul’un fethine dair mersiyesinde geçen Istinbol ve Istanbol kelimelerine atıf yapıyor. Ayrıca 17. yüzyılda yaşamış olan bir Ermeni seyyahı Polonyalı Simeon’un da eserlerinde şehrin adını Istinbol olarak telaffuz edildiği not düşülmüş.

İstanbul ‘demotic’ değil
Dünyada halk dilinden türeme (demotic) çok sayıda yer ismi bulunuyor ancak ‘İstanbul’ ismi bunlardan biri olarak kabul görülmüyor.

Etimolojik olarak yeni Yunanca “eis tin póli” (εισ την πόλι) yani şehir içi, iç şehir, Galata’ya kıyasla İstanbul’un sur içi bölümüne verilen ad deyiminden türetilen bir kelime olduğu konusunda oldukça güçlü bir görüş birliği mevcut.

Osmanlı kurulmadan önce dahi isim Yunan-Latin kökenli şekilde mevcut

Queensland Üniversitesi’nin Diller ve Karşılaştırmalı Kültür Araştırmaları Enstitüsü’nde çalışan Robert Woodhouse’un Polonya’nın Jagielloński Üniversitesi’nde Etimoloji Uzmanı olan Marek Stachowski ile İstanbul etimolojisine dair bilinen tüm kaynakları inceleyerek hazırladıkları çalışmada ise 1299 tarihli bir Yunan-Latin anlaşmasına dayanak veriliyor ve Latince olan metninde yer alan ‘Stinboli’ biçiminden bahsediliyor. 1868–1878 döneminde Türkçe ‘köy’ ögesinin sona getirilmesi ile ‘Stambólköy’ olarak iki farklı biçimin oluştuğu kaydediliyor.

Bu noktada Sta(n/m) sesleri arasındaki farkın klasik Yunanca ile modern Yunanca’nın telaffuzundaki geniz kullanımından kaynaklandığı düşünülüyor.

Almanların Marco Polo’su da Rumların kullanımını not etmiş

Woodhouse ve Stachowski’nin çalışmasında ‘İstimboli’ kelimesinin Yunanca kesin telaffuzuyla ilgili dayanak, gençlik yıllarını Niğbolu meydan savaşı sonrası Osmanlı’da esir olarak geçirmiş ve Anadolu’da gördüklerini duyduklarını 30 yıl sonra eserlerinde Avrupa’ya aksettirmiş Avrupa’nın ilk Türkoloğu olarak bilinen Bavyera’lı seyyah Johannes Schiltberger.

Türkçe, Farsça, Ermenice ve Yunanca bilen ve Almanların Marco Polo’su olarak görülen Schiltberger 1426’da Osmanlı’da bir başpsikoposun evinde 3 ay kaldığı sırada aldığı notlarda -muhtemelen şehrin içindeki konuşma dilinden kayıt altına alınmış şekilde- İstanbul’dan ‘İstimboli’ olarak bahsediyor.

Türk-Osmanlı tarihine sağladığı katkılarla dünyanın sayılı tarihçileri arasında yer alan Türk tarihi profesörü Halil İnalcık da kesin kaynak belirtmemekle birlikte kelimenin doğru biçiminin ‘İstimboli’ olduğunu kaydediyor.