“Türkiyeli” kelimesi tartışma yarattı

TDK 1945’ten beri yayımlanan Türkçe Sözlük’ün 2023 yılında yapılan 12. baskısında pek çok sözcüğün yazımında değişikliğe gitti.

Bu değişikliklerden biri de “Türkiyeli” kelimesinin sözlüğe eklenmesiydi.

Sosyal medyada tepki çeken değişikliklerin ardından Sözlük, TDK’nın e-ticaret sitesinde “teknik sorunlar nedeniyle” satıştan kaldırıldı.

Konuyla ilgili bir açıklama yayımlayan TDK, “sözlükle ilgili basında ve sosyal medyada çıkan eleştiri ve öneriler”in dikkate alındığını belirtti.

TDK’nın Sözlük’le ilgili bazı güncellemeleri geçmişte de tartışmalara konu olmuştu.

BBC Türkçe’ye konuşan dilbilimci Necmiye Alpay, sözlüklerin “siyasal ve toplumsal meselelerden ayrılamayacağını” söylüyor ve son güncellemede eklenen “Türkiyeli” sözcüğü gibi değişikliklerin yaygın kullanımı esas alması gerektiğini belirtiyor.

TDK hangi sözcüklerde değişikliğe gitti, tepkiler ne oldu?

TDK’nın 2 milyona yakın söz içerdiği belirtilen Güncel Türkçe Sözlüğü’nün 12. baskısında değiştirdiği bazı kelimeler şunlar:

Doğubeyazıt (eski) / Doğubayazıt (güncel)
Horon vurmak (eski) / Horon tepmek (güncel)
Çiğ börek (eski) / çi börek (güncel)
Yeşilzeytin (eski) / yeşil zeytin (güncel)
Unvan (eski) / Ünvan (güncel)
Marmara Ereğlisi (eski) / Marmaraereğlisi (güncel)
Yakan top (eski) / yakantop (güncel)
Kümeden düşmek (eski) / küme düşmek (yeni)
Kayyum (eski) / kayyım (güncel)
Yeşilsoğan (eski) / Yeşil soğan (güncel)
Hasıraltı (eski) / hasır altı (güncel)
Akça armudu (eski) / akçaarmut (güncel)
Sultan efendi (eski) / Sultanefendi (güncel)
Akzambak (eski) / ak zambak (güncel)
Yeşilbiber (eski) / yeşil biber (güncel)
Boy bos (eski) / boy pos (güncel)
Pilili (eski) / Pileli (güncel)
Yürük (eski) / Yörük (güncel)
Bunların yanında TDK, sözlüğe “Türkiye’de yaşayan halk ve bu halkın soyundan olan kimse” tanımıyla “Türkiyeli” kelimesini ekledi.

Sözcüğün eklenmesi farklı dil uzmanları tarafından tepkiyle karşılandı.

Dil Derneği Genel Başkanı Sevgi Özel, “İktidar Türk demeye korkuyor” yorumunda bulunurken, Atatürkçü Düşünce Derneği (ADD) Genel Başkanı Hüsnü Bozkurt, “Üniter devlet tanımına uymayan kavramların kullanılmasına karşıyız” ifadelerini kullandı.

Tepkilerin ardından bir açıklama yayımlayan TDK, “Hazırlık, güncelleme ve yayımlanma sürecinde mevcut yönetimin yer almadığı sözlükle ilgili basında ve sosyal medyada çıkan eleştiri ve öneriler dikkate alınmış ve gerekli incelemeler başlatılmıştır. Konuyla ilgili gelişmeler hakkında en kısa zamanda Kurumumuz tarafından gerekli açıklamalar yapılacaktır” dedi.

TDK’nın kitap satış bölümüyse kitabın “teknik bir arıza nedeniyle” satıştan kaldırıldığını söyledi.

‘Ana dili konuşanlar böyle sözcüklere ihtiyaç duyuyorlar’
BBC Türkçe’ye konuşan Necmiye Alpay’a göre TDK’nın yaptığı son değişiklikler kelimelerin yaygın kullanımını önceliklendiriyor ve bu, olumlu bir adım:

“‘Türkiyeli’ kelimesinin sözlüğe alınması gayet yerinde bir adım. Bu sözcüğü sevin sevmeyin, bu sözcük var ve kullanılıyor. Ana dili konuşanlar böyle bir sözcüğe ihtiyaç duyuyorlar. Böyle sözcüklerin belli bir kullanım ölçüsüne ulaştıktan sonra sözlüklere dahil edilmesi normaldir” diyor.

Alpay’a göre sözcüklerin tartışılma yaratması dillerin “siyasetten ve toplumsal meselelerden ayrılamaz” olmasıyla bağlantılı ve Türkiye’ye özel bir durum değil.

Buna karşın TDK’nın özellikle “dilbilim çerçevesinde çalışacak hale gelememesi”nin onu daha “müdahaleci” bir kurum haline getirdiğini belirtiyor:

“TDK’da 12 Eylül darbesinden sonra Türk-İslam sentezine yakın insanlar görev almaya başladı. Bunun sonucunda daha önce kurumda çalışan ve kendilerini laik, cumhuriyetçi olarak tanımlayan dilciler kurumdan ayrılarak ayrı bir dernek kurdular. Farklı dil anlayışları olunca gösterilen tepkiler de farklılaşıyor.”

Alpay, siyasetin ağırlığı yerine “dilbilimin dillerle ilgili temel çalışma ilkeleri”nin belirleyici olması gerektiğini söylüyor ve şöyle devam ediyor:

“Bunlar değişmez ilkeler değil, zaman içerisinde tartışılan, yeni getirileriyle değiştirilen ilkeler. Ancak Türkçe Sözlük dilbilimin yöntemlerinden ziyade siyasi kararların müdahalesiyle değişiyor. Dilbilim çok müdahaleci değildir.

“Umalım ki bu kadar yeterince düşünmeksizin verilen siyasi tepkiler tekrar edilmez”.

Bazı sözcüklerin cinsiyetçi karşılıkları da kaldırıldı

TDK’nın Sözlük’ün eski baskısında yer alan ve cinsiyetçi olduğu gerekçesiyle itiraz edilen bazı sözcüklerin anlamlarını da yeni baskısından çıkardığı görülüyor.

Bu konuda çevrim içi dilekçelerle kitlelerin değişim talep ettiği change.org platformunda başlatılan bir kampanya da vardı.

Kampanyada TDK’dan çıkarması istenen sekiz kelimenin dördünün cinsiyetçi anlamlarının yeni baskıda yer almadığı belirtiliyor.

Bunlar şu şekilde sıralanıyor:

Müsait: Flört etmeye hazır olan, kolayca flört edebilen (kadın)

Kirli: Aybaşı durumunda olan (kadın)

Serbest: Ağırbaşlı olmayan, hoppa (kadın)

Esnaf: Kötü yola sapmış olan kadın

Değişikliği BBC Türkçe’ye yorumlayan Necmiye Alpay, cinsiyetçi ifadelerin bazı sözlük türlerinden çıkarılmasının önemli olduğunu belirtiyor:

“Farklı boyutlarda ve kapsamda sözlükler yapılır. Genel-orta boy bir sözlükten kadınlara yönelik aşağılayıcı sözleri çıkarmak sözlüğün izlediği bir politika olabilir ve bu isabetli bir karar olur.

“Ama büyük sözlükler için, örneğin kapağında da ‘büyük’ yazan 12 ciltlik bir büyük sözlükte ayrımcı kelimeler de olmalıdır çünkü bunlara bir çevirmen ya da yazar ihtiyaç duyar.

“Roman ve karakteriniz maço bir erkektir, onun sözlerini bulmak için sözlüğü kullanabilirsiniz. Bunların kullanımı için özel işaretlerle ayrımcı oldukları belirtilebilir.”| BBC