Türk halkının nazar inanışı ve kökeni

Nazar inanışı Türk toplumunun gündelik hayatının en önemli alışkanlıklarından biri.

Anne-babalar çocuklarını yahut yeni bir mal sahibi olmuş kimseler nazardan kendilerini korumak için çeşitli tedbirler alır.

Sadaka vermek, adaçayı ya da çörek otu yakmak, çeşitli nesneler kullanmak ve bazı sureleri mütemadiyen okumak bunların başında gelir.

Günümüzde nazarı kötü enerji olarak açıklayıp din dışı meditasyonlarla açıklayan ve korunma yöntemleri öneren bazı uygulamalar da mevcut.

Esasen nazar, yalnızca Türk halkının inanç sistemi ile sınırlı olmasa da şu anda nazara en çok inanan toplumun Türk halkı olduğunu söylemek abartılı olmaz.

Nazarın Antik Mısır medeniyetinden Antik Yunan medeniyetine kadar uzanan bir tarihi söz konusu.

Mısırlıların kendilerini nazardan sakınmak için el şeklindeki muskaları biliniyor.

Yine eski Türklerin nazar taşları da İslamiyet öncesine dayanan bir kültürün yansıması.

İslam döneminde, Hazreti Muhammed’in nazara karşı son derece tedbirli ve hassas olduğu çeşitli kaynaklardan bildiriliyor:

Nazar’dan Allah’a sığınınız. Çünkü göz (değmesi) gerçektir.

(İbn Mace, Tıb, 32; Buhari,
Tıb, 36; Müslim, Selâm, 41).

Buna söze rağmen İslam peygamberinin pratikte nazara karşı muska vb. uygulamaları tasvip etmediğini, bu yola başvuranların sihirle uğraştığını söyleyerek kınadığını görüyoruz.

İslam anlayışında Felak ve Nas surelerinin mütemadiyen okunup idrak edilmesi öneriliyor.

Nazar değmesi

Kaynaklarda “isabet-i ayn” olarak geçen ifade bugünkü kullanımıyla nazar değmesi olarak kullanılıyor.

“İsabet-i ayn” iki duygudan kaynaklandığına inanılıyor: Aşırı kıskançlık ve aşırı sevgi.

Yani nazarın yalnızca sizi sevmeyenlerden değil, fazlasıyla sevenlerden de değdiğine inanılıyor.

Buna tedbiren Türk kültüründe nazar muskası, boncuğu ve maşallah ifadesi sıklıkla kullanılıyor.

Bilhassa nazar boncuğunun eski Türk yaşantısından kalma bir gelenek olduğunu Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lügat-ı Türk isimli eserinden öğreniyoruz.

“Monçuk” olarak ifade edilen bu koruyucu tılsım Türklerin en sevdikleri olarak kabul edilen kundaktaki bebeklerine ve atlarına sıklıkla takıyorlardı:

Atın boynuna takılan değerli taş, arslan tırnağı, muska gibi şeyler

(Kaşgarlı Mahmut,
Divan-ı Lügat-ı Türk)

Ayrıca, nazarı hayatında takıntı haline getiren kişilerin sayısı hiç de azımsanacak bir sayı değil.

Bilhassa Anadolu’da hayvan kafası, kurbağa kuyruğu, koç boynuzu ve at nalı gibi ürpertici nesneler nazara karşı kullanılıyor.

Bunun yanı sıra, nazarın doğal yolların dışında bilinçli büyü ve muskalarla kötülük amacıyla kullanıldığını düşünen kimseler söz konusu.

Eğer nazarın bilinçli bir muska ile yapıldığını düşünen kişiler bazı yardımlar alıyor. Bunların halk arasında en bilinen örneği “kurşun döktürmek”.

Nazara uğradığını düşünen kimsenin üzerinden eritilmiş kurşun bir su leğeninin içerisine dökülür, çeşitli dualar okunur ve elleri yüzü dualarla yıkanır.

Nazar ortadan kalktıktan sonra bunu yapan kişiyi bulmak için bir de isteğe bağlı “köz söndürme” işi de yapılır ki bu hadise cinayetlere kadar varır.

Genellikle nazarın ailedeki kişilerden birisinden geldiğine inanılması nedeniyle birçok boşanma davasının da nedenleri arasında bu konunun olması ibret verici.

Nazar bozma konusunda en masum yöntemlerden birisi de tütsü yakmak. Çeşitli kokularla bezenmiş tütsüler evde dolaştırılarak nazardan bir şekilde korunduğuna inanılıyor.

Nazar ve kültür

Nazar birçok halk türküsünün de başlıca imgelerinden biri.

“Kadir Mevla’m, nazardan sakınsın seni” benzeri ifadeler aşığın sevgilisinin güzelliğini anlatmak için başvurduğu imgelerden.

Genellikle “cadu” olarak tarif edilen kişilerin kötü gözlerinden sevgiliyi koruma telaşı söz konusu:

Câdû gözüne hindû dirler ü hatâ dirler
Nergis ho nedür hâflâ ol gözde nazar vardur

(Kadı Burhaneddin)

Kurtarmağa yağma-ı› gamundan dil ü cânı
Sa’yüm nazar-ı nergis-i fettânun içindür

(Fuzulî)

Öyle ki Şair Nedim, sevgilisini rüzgârın nazarından bile sakınır ve kıskanır:

Açılmaz oldu çemenlerde çeflm-i flehlâsi
Değirdi nergise çeflm-i rûzgâr nazar

(Nedim)

Dünyada nazar inanışı

Nazarın yalnızca Türklere has bir inanış olmadığını söylemiştik.

Örneğin Fransızlar ”mauvais oeil” der, Almanlar nazarı “böser blick” olarak tanımlar.

Hollywood kültüründe de sık sık karşımıza çıkan “Evil eye” da nazar inanışının ta kendisidir.

Yine bugün gündelik dilimizde kullandığımız “sihir” kelimesi de Hint kökeninde “sihi” yani nazar olarak kullanılıyor.

Bugün Türk toplumunda en entelektüelinden tutun köylüsüne varıncaya değin nazar, güçlü bir inanış olarak kendisine yer bulur.

Ne yazık ki bu inanç bazen şirazeyi şaşırarak aileleri parçalayan bir saplantıya dahi dönüşebiliyor.| The Independentturkish|Mehmed Mazlum Çelik